In veel teams en groepen speelt onbewust een hardnekkig mechanisme: één persoon krijgt structureel de schuld van wat er misgaat. Dat is “nu eenmaal die ene vrouw in het team”, “de collega met een migratieachtergrond” of “die kluns die altijd alles fout doet”.

Het lijkt een makkelijke manier om spanning kwijt te raken. De schuld wordt verplaatst, het ongemak lijkt even weg. Soms leidt dit tot pesten, soms tot stille verwijdering. Te vaak vertrekt de aangewezen persoon uiteindelijk naar een ander team of een andere werkgever. De onderliggende oorzaak blijft dan onaangeroerd.

Hoe werkt het?

De zondebok-dynamiek is een systemisch patroon. Het team projecteert ongemak of spanning op één persoon, zodat de rest die spanning niet hoeft te dragen. Op de korte termijn geeft dat opluchting, op de lange termijn zorgt het echter voor nieuwe problemen. Want zodra de zondebok vertrekt, zal de dynamiek zich herhalen en komt er vroeg of laat een nieuwe.

Wat is nodig om het te stoppen?

Doorbreken begint met bewustwording. Laat zien dat het ongemak gedeeld wordt door meerdere teamleden en niet alleen bij één persoon hoort. Wanneer teamleden hun eigen aandeel erkennen, vervalt de functie van de zondebok en kan de spanning echt besproken worden.

Dit vraagt om een omgeving waarin mensen verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen gedrag, in plaats van het af te schuiven.

De rol van de vertrouwenspersoon

Als vertrouwenspersoon kun je een belangrijke rol spelen bij het herkennen en doorbreken van zondebok dynamiek in teams

In individuele gesprekken kan het helpen om het mechanisme uit te leggen. Voor de kwestie-inbrenger geeft dat vaak erkenning en ruimte om anders naar de situatie te kijken.

In gesprekken met meerdere betrokkenen kan jouw duiding van de dynamiek een opening geven om weer in dialoog te komen.

In je rol richting management is het essentieel om deze dynamiek te benoemen. Bespreek wat er nodig is om ermee om te gaan, bijvoorbeeld door een deskundige in te schakelen die het team kan begeleiden. Ook in voorlichtingen en trainingen kun je dit thema meenemen, zodat teams patronen eerder herkennen.

Verder verdiepen

In onze nascholing De vertrouwenspersoon als adviseur vanuit systemisch perspectief verkennen we de adviserende rol van de vertrouwenspersoon en hoe systemische patronen zoals de zondebok-dynamiek invloed hebben op sociale veiligheid.